فصل اول: سر تسبیح
سر تسبیح که منگوله ایست و اغلب برای زینت در تسبیح های گران قیمت با منجوق هایی از جنس خود تسبیح و یا گاهگاهی از سنگ های قیمتی بافته می شود و خود منگوله نیزاکثراً زربفت می باشد بر مرغوبیت تسبیح می افزاید. سر تسبیح ها اصولاً یک منگولیست ولی گاهی سر تسبیح های گران قیمت می باشد می توان یافت و در این نوع سر تسبیح های دو منگوله از یکرشته منشعب می شود.
فصل دوم: شیخک
شیخک ها عموماً از جنس خود دانه های تسبیح میباشند و در هر تسبیحی شیخک به کار میبرند و تسبیح های دو شیخکی بندرت یافت می شود. ساختمان شیخک ها از دانه های خود تسبیح به مراتب بزرگترند ، و اخیراً نیز ابتکاراتی در ساختن شیخک های تسبیح های جدید به کار می برند و عدسی های بسیار کوچک محدب و ذره بینی با فیلمهای مثبت میکرونی که از اماکن مقدس برداشته شده در داخل شیخک کار می گذارند.
فصل سوم: دانه
دانه های تسبیح که قسمت اصلی را تشکیل می دهند و تعداد و اقسام آن به تقسیم بندی احتیاج دارد که در قسمتهای بعدی به شرح آن می پردازیم.
فصل چهارم: عدسک
تعداد عدسکها دو تا می باشد و تسبیح را به سه قسمت اصلی تقسیم می کند و جنس آنها نیز از جنس خود دانه های تسبیح می باشد. عدسک ها که از اسمشان نیز بر می آید اکثراً به شکل دانه های عدس می باشند ولی در بعضی تسبیح ها به شکل خود دانه های تسبیح ولی بسیار ریز درست می کنند.
بخش دوم: تقسیم بندی تسبیح از لحاظ تعداد دانه ها
فصل اول: تسبیح 25 دانه ای
تسیبح 25 دانه ای که به چهار یکه معروف است و اخیراً بسیار جنبه تفننی پیدا کرده و اغلب جنس دانه های آن از کائوچو و یا چوبهای سخت بوده و از لحاظ ساختمان نسبت به سایر تسبیح ها دانه های این نوع تسبیح درست تر میباشد.
فصل دوم: تسبیح 34 دانه ای
تسبیح سی و چهار دانه ای که تسبیح اصلی (تسبیح اولیه که برای شمارش 34 سبحان الله بکار میرفته) می باشد و اغلب جنس دانه های آن از گل قبرهای اماکن متبر که می باشد که با قالب گیری ساخته می شود.
فصل سوم: تسبیح 100 دانه ای
تسبیح صد دانه ای که تسبیح فعلی است و بوسیله دو عدسک به سه قسمت تقسیم می شود. دو قسمت 33 دانه ایست که طرفین قسمت 34 دانه ای قرار دارد و معمولاً یک قسمت برای تحمید (حمد گفتن) و دیگری برای تهلیل (لا الله الا الله گفتن) یا تکبیر (الله اکبر گفتن) و قسمت وسط برای تسبیح (سبحان الله گفتن) بکار می رود.
فصل چهارم: تسبیح 1000 دانه ای
تسبیح هزار دانه ای که به تسبیح ذکر معروف است و اهل ذکر و مخصوصاً دراویش از آن برای ذکر استفاده می کنند و استعمال آن دلیل کثرت زهد وتقوی میباشد چنانکه شیخ اجل فرماید:
ای طبل بلند بانگ و در باطن هیچ بی توشه چه تدبیـر کنی وقـت بسیچ
روی طمــع از خلـق بپیچ ار مـردی تسبیح هزار دانه بر دست مپیچ(نپیچ)
چنس دانه های این تسبیح نیز از جنس تسبیح های 100 دانه ای و 34 دانه ای می باشد.
بخش سوم: تقسیم بندی تسبیح از لحاظ طرز ساخت
فصل اول: تراش و برش
در این نوع تسبیح سازی، دانه های تسبیح را به طرز تراش درست می کنند و عموماً از سنگ های قیمتی و گاهی از صدف و استخوان و چوب نیز برای این امر استفاده می کنند.
فصل دوم: قالب گیری
در این نوع تسبیح چنانکه گفته شد از خاک اماکن متبرکه و به طرز ریخته گری و قالب گیری دانه‌های تسبیح را درست می کنند.
بخش چهارم: تقسیم بندی تسبیح از لحاظ نوع جنس
فصل اول: دریایی
مواد اولیه تسبیح های دریایی منشأ دریایی دارد و طرز ساختشان اکثراً به سبک تراشکاری است. تسبیح های دریایی نیز به دو قسمت عمده تقسیم می شود :
1- سنگ ها: از سنگ های دریایی با تراشکاری دانه های تسبیح درست می کنند.
2- گیاهان: از گیاهان دریایی مانند مرجانها و ستاره دریایی بوسیله تراش تسبیح های نسبتاً گران قیمت تهیه می کنند
و دیگر اینکه از مغز کشکولهای دراویش که منشأ دریایی دارد نیز تسبیح هایی می تراشند.
فصل دوم: زمینی
تسبیح های زمینی همه منشأ زمینی دارند یعنی مواد اولیه دانه های آنها از مواد سطح زمین تشکیل می یابد. تسبیح های زمینی به چهار قسمت تقسیم می شوند :
1- گیاهان: در قسمت گیاهان معمولاً از صمغ ها و رنگهای تسبیح های می سازند که به تسبیح های بلورین معروفند و دیگر از چوب درختانی سخت و خوشبو که رنگهای خوبی نیز دارند تسبیح های به سبک تراش ساخته اند و از یُسر که دانه های خوشبو دارد نیز می سازند.
2- خاک و فلزات: چنانکه گفته شد بسبک ریخته گری از خاک تسبیح درست میکنند که معمولاً برای قرص بودن، به گل این تسبیحات براده های ریز فلزات را اضافه می کنند از خود فلزات نیز به سبک تراش و قالب گیری تسبیح هایی می ساخته اند.
3- حیوانات زمینی: از استخوان حیوانات زمینی مانند عاج فیل و استخوان شتر تسبیح ها یی بسبک تراش درست می کرداند. و همچنین از شاخ بعضی از حیوانات مخصوصاً شاخ گوزن که گرانقیمت تر می باشد.
4- سنگها: از سنگهای قیمتی چون عقیق که یک قسمت کوارتز بی شکل و به رنگهای مختلف سرخ و آلبالوئی می باشد و از یشم که یک نوع کوارتز می باشد و به رنگهای سفید و کبود و سبز تیره یافت می شوند و از شبق نیز درست می کنند و از یاقوت و زمرد نیز درست کرده اند و از یک نوع سنگ نیز هندیها تسبیح هایی درست کرده اند که به عین الهره (چشم گربه) معروفست.
بخش پنجم: تقسیم تسبیح از لحاظ کشورهای سازنده و شهرهایی که در آنجا تسبیح ساخته می شود با ذکر جنس و سبک هر یک
فصل اول: ایران (شهرهای ایران که در آن تسبیح می سازند)
1- کرمانشاه: در کرمانشاه تسبیح های گِلی خوب درست می کردند، این شهر از لحاظ به عمل آوردن گِل تسبیح سر آمد سایر شهرهای ایران بوده است.
2- مشهد: در مشهد به علت اینکه شهر مقدسی است و زائرین بسیار دارد تسبیح سازی نسبت به سایر شهرها رواج بیشتری دارد ولی تسبیح های خوبی در آنجا درست نمی کنند زیرا دانه های آن بعلت خوب بعمل نیاوردن گِل آن همه شکننده می باشند.
3- جوین: در جوین تسبیح های بسیار عالی درست می کردند که به تسبیح های علیمرادی معروفند. در عباس آباد و سبزوار و بطور کلی در تمام شهر های مشهد تسبیح درست می کنند.
1- آلمان: در آلمان تسبیح هایی از چوب سندل که درختی است سخت و در هند بسیار میروید و از صمغ یسرها درست می کردند.
تسبیح های صمغی را کهربایی می گفتند، چون اینگونه تسبیح ها در اثر مالش و گرداندن در دست، الکتریسیته مالشی در خود ذخیره می کردند و خاصیت جذب و دفع چیزهای بسیار سبک چون قطعه کاغذ و مخصوصاً کاه در آنها پیدا می شد از اینجهت به تسبیح های کهربایی معروف شده و این نوع تسبیح ها نیز بر دو قسمند یک قسم که آتشگیرند و بآنها بارقه می گویند و نوع دیگر که آتشگیر نیست و بآب حیات موسومند.
2- چین: در چین از حدید و نقره و طلا تسبیح هایی می ساختند و تسبیح های چینی اکثراً فلزی بوده و نوعی از آنها را حدید صینی (چینی) می گفتند و ضمناً در چین تسبیح های گلی (از رس چین) درست کرده و روی آنها مینا کاری می کردند که از لحاظ هنری ارزش بسیاری دارد. و از ابتکارات هنری چینیها به شمار می رود.
3- ترکیه: در استانبول تسبیح هایی درست می کردند که جنس آنها استخوانی بوده و تمام تسبیح های ساخت ترکیه به تسبیح های استخوانی معروفست و بسیار خوشتراش و گرانقیمت میباشد و اغلب از عاج و شاخ و شیر ماهی میتراشیدند.
4- افغانستان: در افغانستان تسبیح های معروف شاه مقصودی درست میکردند که به تسبیح های پادزهری نیز معروف می باشد که برنگ سبز روشن است.
(و بدینجهت است که رنگهای سبز روشن را پادزهری گویند)، و چون جنس سنگهای این تسبیح طوری بوده که زهرکش بوده بدانجهت به تسبیح های پادزهری (ضدزهری) معروف گردیده اند.
5- هندوستان: در هندوستان اغلب تسبیح های چوبی درست می کردند و ساختن تسبیح از چوب از کارهای هندیان است و چون سندل و آبنوس در هندوستان پرورش میافت این امر باعث گردید که هندیان از چوبهای سندل و آبنوس تسبیح بسازند، گذشته از اینها در هندوستان تسبیح هایی از عقیق نیز می ساختند که بسیار خوشتراش بودند. و تسبیح های دیگری نیز درست می کرده اند که هفت مهره و دل ربا و دهنه فرنگ از آنجمله اند.
6- یمن: در تسبیح های عقیق بسیار عالی و خوشتراش می ساختند که به تسبیح های یمانی معروفند.
بخش ششم: تقسیم بندی تسبیح از لحاظ شکل دانه
فصل اول: دوکی
دوکی‌ها عموماً بوسیله تراش درست میشوند.
فصل دوم: خرمایی یا سنجدی
این نوع تسبیح ها دانه هایی بشکل دانه های سنجد یا خرما دارند و اغلب جنس آنها از چوب است و دانه های بسیار درشتی دارند.
فصل سوم: کروی
کروی ها همیشه بسبک ریخته گری درست می شوند زیرا بشکل کره و مدور بسیار مشکل میباشند.
مرغوبیت تسبیح ها را می توان در جور بودن و یکدست بودن دانه‌ها خلاصه کرد. تسبیح های مرغوب شاه مقصود رنگ های یکنواخت دارند و نا مرغوب آنها دارای رگه و لکه می باشد. در تسبیح های استخوانی که بسبک تراش درست می شوند مرغوبیتشان در تراش خوب و دانه های یک اندازه می باشد. تسبیح های گلی و ریخته گری گرانقیمت نیز به دو دسته معروف کار عبدالله و کار سید تقسیم می شوند که کار عبدالله را بعضی بهتر می دانند و مرغوبیت این تسبیح ها بستگی به دوام و قرص بودن دارد که بوسیله مخلوط کردن گل تسبیح با براده های بعضی فلزات (مخصوصاً در تسبیح های گلی گرانقیمت از براده های طلا استفاده می کنند) و خوب بعمل آوردن گل تأمین می گردد. تسبیح‌هایی هم هست که به تسبیح های نقره کوب معروفند و جنس دائه های مرغوب آنها از یسراست و بر روی این دانه‌ها از میخ های کوچک نقره برای زینت استفاده کرده‌اند که مرغوبیت آنها بستگی به جنس نقره نیز دارد.
خواص فیزیکی کانی های جواهر
5- تغییر رنگ
معمولا در کانیهای جواهر مخصوصا اگر در معرض عوامل طبیعی مانند سرما،گرما،باران و تابش آفتاب قرار بگیرند،به مرور زمان تغییراتی در رنگ و حتی در خواص فیزیکی و شیمیائی آنها به وجود می آید.
در صنعت برای تغییر رنگ کانیها و زیباتر جلوه کردن آنها روش مختلفی ابداع شده که بهترین روش و قدیمی ترین آن حرارت دادن کانیهای جواهر میباشد،بطور مثال اغلب نگینهای سیترین موجود در بازار،آمیتیست هائی هستند که با روش حرارت تغییر رنگ داده اند.
همچنین از دیگر روشهائی نظیر استفاده از پرتو رادیوم و اشعه ایکس و بمباران کردن به وسیله الکترون ها در دستگاه های شتاب دهنده در رآکتورهای اتمی توانسته اند بر مرغوبیت رنگ کانی بیفزایند.
همچنین رنگ کانیهای جواهر از انواع خلل و فرج دار مانند لاپیس لازولی،فیروزه و مروارید را با تزریق موارد رنگی میتوان به رنگهای بهتری تبدیل کرد.
رنگ حاصل از این روشها به قدری طبیعی به نظر میرسد که امکان تشخیص تغییر رنگ در کانی مورد آزمایش با چشم غیر ممکن بوده و تنها با آزمایشات پیچیده ممکن است.
البته بعضی از رنگهای حاصله با این روشهای جدید،پایدار نبوده و با گذشت زمان تغییر یافته و کمرنگ و یا لکه لکه میشود.